Znaczenie słuchu fonemowego w rozwoju mowy dziecka
Wyróżniamy trzy typy słuchu: fizyczny, muzyczny i fonemowy. Tak jak dwa pierwsze są znane większości ludzi, tak ostatni jest znany zazwyczaj tylko logopedom. Stąd pomysł na artykuł napisany przede wszystkim z myślą o rodzicach, którzy są obserwatorami i słuchaczami swoich dzieci, spędzają dużo czasu ze swoimi pociechami i często są pierwszymi osobami obserwującymi u swoich dzieci trudności ze słuchem i w konsekwencji z rozwojem mowy. Mam nadzieję, że informacje zawarte w artykule ułatwią rodzicom monitorowanie rozwoju słuchu fonemowego dzieci, a w razie wątpliwości skłonią do konsultacji z logopedą.
Słuch fonemowy to termin dobrze znany logopedom, dotyczy umiejętności różnicowania głosek podobnie brzmiących oraz odróżniania ich znaczenia np. „kura-góra”, „Tomek-domek”. Rozwija się tylko wtedy, kiedy dziecko ma sprawny słuch fizyczny, czyli słyszy i reaguje na dźwięki i odgłosy otoczenia np. pukanie do drzwi, odgłos karetki, szelest papierka po cukierku itp.
Sprawny słuch jest decydującym czynnikiem wpływającym na rozwój mowy dziecka, ponieważ warunkuje dojrzewanie słuchu fonemowego, który umożliwia dziecku rozróżnianie głosek podobnie brzmiących np. [p – b] w słowach „pa-pa” na pożegnanie i „baba” na babcię.
OKRES NIEMOWLĘCY
Kształtowanie słuchu fonemowego rozpoczyna się w drugim półroczu życia dziecka, gdy niemowlę świadomie naśladuje dźwięki mowy. Wielokrotne powtórzenia pojedynczych sylab [ta] [da] oraz ciągów sylabowych [ta-ta-ta] [da- da- da] stymulują rozwój słuchu fonemowego oraz praksji oralnej (wykonywanie precyzyjnych i celowych ruchów narządów mowy).
Niemowlęta wykazują wysoką wrażliwość na różnorodne dźwięki i utrwalają w tym czasie słuchowo-ruchowo-czuciowe wzorce głosek. Na przykład plując i parskając w okresie głużenia oraz gaworzenia zdobywają umiejętność sprawnego zwierania i otwierania warg, która warunkuje rozwój głosek wargowych [p], [b], [m]. Rodzice, którzy odpowiadają na dźwięki swoich pociech, podtrzymują i inicjują dialog mimiczno-wokaliczny, wspierają rozwój słuchu fonemowego https://logopediadladzieci.pl/dialog-z-niemowlakiem/
W tym czasie rozwija się również umiejętność nawiązywania i podtrzymywania kontaktu wzrokowego, która odgrywa ważną rolę w rozwoju mowy dziecka. W drugim półroczu życia dziecka kształtują się bazowe umiejętności komunikacyjne takie jak: kontakt wzrokowy, pole wspólnej uwagi, gest wskazywania palcem, reakcje na dźwięki, reakcja na imię, naśladowanie, zabawa naprzemienna (polecam szkolenia z tego zakresu u dr Marzeny Machoś).
Jeżeli niemowlę nie naśladuje dźwięków mowy oraz odgłosów otoczenia i nie odpowiada sylabami na stymulację językową rodzica, to wskazana jest konsultacja z logopedą.
OKRES PONIEMOWLĘCY I PRZEDSZKOLNY
Dziecko z wiekiem doskonali swój słuch fonemowy. Stymulacja słuchowa, czyli proste dialogi, rozmowy, wspólne oglądanie i nazywanie obrazków w książeczkach, czytanie wierszyków i bajek, śpiewanie, naśladowanie różnorodnych dźwięków oraz odgłosów otoczenia (brrrum na auto, hau hau na pieska, bam bam np. kiedy coś upada) to aktywności, które wspierają rozwój słuchu fonemowego, który jest jednym z wielu czynników umożliwiających opanowanie poprawnej wymowy wszystkich głosek języka polskiego (np. różnicowanie głosek szumiących i syczących w takich wyrazach jak np. sum-szum, kasa-kasza, kos-kosz).
UWAGA!
Środowisko ubogie językowo, w którym liczba kontaktów słownych jest mała, brakuje naturalnej stymulacji rozwoju mowy, czyli rozmów z opiekunami, zamiast książek i czytanych bajek są bajki oglądane w telewizji, na tablecie lub smartfonie, skutkuje m. in. niskim poziomem rozwoju słuchu fonemowego dziecka i w konsekwencji nieprawidłowym rozwojem mowy.
PAPA –BABA, PAM-BAM, TAM-DAM
Od końca 1. roku życia dzieci utrwalają wymowę głosek wargowych [p], [b], [m], [t], [d] w różnych kombinacjach sylabowych oraz uczą się nowych dźwięków mowy. Coraz częściej w mowie dziecka pojawiają się opozycje jak np. [pa-ba], [ta-da], [ko-go] które świadczą o umiejętności wypowiadania zarówno dźwięcznych, jak i bezdźwięcznych głosek. To ważne obserwacja, ponieważ u wielu dzieci w wieku przedszkolnym występuje mowa bezdźwięczna zaliczana do wad wymowy, polegająca na ubezdźwięcznianiu głosek dźwięcznych np. mówieniu tom zamiast dom, pułka zamiast bułka, supa zamiast zupa.
PA-PA-PA, -PA-PA-PA–
TERAZ POWTÓRZ TAK JAK JA
BA-BA-BA, BA-BA-BA – CZY POTRAFISZ TAK JAK JA?
Codzienne czynności takie jak: karmienie, pielęgnacja, zabawa i inne aktywności są okazją do naturalnej i swobodnej stymulacji rozwoju mowy. Wystarczy wsłuchiwać się w produkcje dźwiękowe malucha, powtarzać je, podtrzymywać, a także proponować różne dźwięki i czekać na odpowiedź dziecka. Ciekawą propozycją jest również śpiewanie sylabami znanych melodii jak np. „Wlazł kotek na płotek”, „Panie Janie” itp. Z doświadczenia wiem, że takie zabawy słuchowe nie tylko rozwijają potencjał słuchowy dziecka, ale przede wszystkim wyzwalają mnóstwo radości, zacieśniając więzi między dzieckiem a opiekunem.
BADANIE SŁUCHU FONEMOWEGO
Badanie słuchu fonemowego u trzylatka nie ma sensu, ponieważ rozwój umiejętności różnicowania dźwięków mowy nie jest jeszcze zakończony. Najwcześniej badanie przeprowadza się u dzieci w wieku pięciu lub sześciu lat, które wymawiają większość głosek języka polskiego. Brak głosek szumiących, czyli [sz], [ż], [cz], [dż] oraz głoski przedniojęzykowo-dziąsłowej [r] w tym wieku jest powodem do konsultacji z logopedą. Słabo rozwinięty słuch fonemowy może być przyczyną wady wymowy.
Opracowanie: mgr Anna Skiba, logopeda, neurologopeda kliniczny, specjalista wczesnej interwencji logopedycznej, autorka i współautorka poradników „Rozwój maluszka w małym paluszku. Rozwój dziecka od 0-3 lat. Pytania, odpowiedzi i krótkie wyjaśnienia. Dla rodziców i terapeutów” oraz „Przedszkolak w pigułce”. Autorka książki dla dzieci „Na językach zwierząt. Historyjki logopedyczne” wyd. Mamania.